Een primeur in Fryslân: automatische ondertiteling in het Fries én Nederlands

Hoe zijn jullie als Friese griffies omgegaan met de extra uitdaging van meertalige ondertiteling?

“De ontwikkeling van Friese ondertiteling voor raadsvergaderingen is eigenlijkecht in gang gezet door de wetswijziging in 2019. Met de invoering van de Wet digitale toegankelijkheid werd het verplicht om alle (raads)vergaderingen te ondertitelen, zodat ook mensen met een auditieve beperking deze konden volgen. Op zich een goede ontwikkeling, maar de wet hield geen rekening met het feit dat hier in Friesland ook in het Fries wordt vergaderd. En dat maakte het voor ons als Friese griffies meteen een stuk ingewikkelder.”

“We zijn eerst zelf aan de slag gegaan, samen met de Fryske Akademy, een instituut dat zich breed inzet voor het Fries, waaronder de taaltechnologie. Samen zijn we voorzichtig gestart met het verkennen van de mogelijkheden. Maar het proces ging traag. Iedereen had goede bedoelingen, maar er moest veel worden uitgevonden en opgebouwd.”

“Al doende begon bij ons als griffiers ook de vraag te rijzen: zijn wij eigenlijk wel de juiste partij om dit allemaal technisch op te zetten, beheren en onderhouden? Intussen zagen we dat NotuBiz een volgende stap had gezet, samen met Spraaklab. Daarmee kwam er ineens wél een alternatief op de markt, waarmee wij als Friese gemeenten konden meeliften op die technologische ontwikkeling. Dat was echt nodig, want in onze vergaderingen loopt de taal constant door elkaar. Een spreker begint bijvoorbeeld in het Fries, iemand anders reageert in het Nederlands, en vervolgens schakelt een volgende spreker weer terug naar het Fries. Die wisseling gebeurt soms binnen één agendapunt. Dat maakt het natuurlijk extracomplex. Inmiddels werkt het goed en zijn we al een hele tijd live met meertalige ondertiteling (eind 2023 red.).”

Hoe heb je de ontwikkeling en de implementatie ervaren?

“Mijn collega bij het Wetterskip heeft dit traject oorspronkelijk getrokken, maar toen hij overstapte naar een andere griffie, heb ik het overgenomen. Sindsdien hebben we als kleine klantengroep – Súdwest-Fryslân, Smallingerland, de Provincie Fryslân en Wetterskip Fryslân – nauw contact gehad met NotuBiz, en dan met name met Dudok van Dalen, die dit project aan jullie kant voortstuwde. Hij had echt de drive om het te laten slagen. Dat was cruciaal, want doordat de klantenkring klein is en de doelgroep beperkt, was het geen vanzelfsprekende investering. Maar dankzij zijn inzet én de samenwerking met Spraaklab is het toch van de grond gekomen.”

“De samenwerking met Spraaklab bracht een belangrijke doorbraak: de ontwikkeling van een dataset met Friese woorden, inclusief plaats- en straatnamen, wateren, termen als ‘motie’ en ‘amendement’, maar dan in het Fries. Die kennis was nodig om het systeem goed te trainen. Want de computer leert het Fries gaandeweg beter begrijpen, ook vakjargon en contextuele wisselingen tussen Nederlands en Fries – iets wat typisch is voor onze vergaderingen.”

“De ondertiteling is inmiddels behoorlijk accuraat – rond de 80%, wat gezien de omvang van het taalgebied indrukwekkend is. Zeker als je het vergelijkt met automatische ondertiteling van bijvoorbeeld de Tweede Kamer, waar je ook nog fouten ziet. Bij ons is het gewoon goed geregeld. En dat is ook hoe het ervaren wordt: inwoners en raadsleden reageren er niet specifiek op, maar het feit dát het geregeld is, is voor iedereen belangrijk.”

“De implementatie zelf verliep soepel. De lijntjes met NotuBiz waren kort, we konden snel schakelen en het systeem werkte sneller dan verwacht. Toen het eenmaal stond, konden we direct aan de slag –zonder hobbels.”

Denk je dat automatische ondertiteling bijdraagt aan behoud en bevordering van Friese taal?

‍ “Deze innovatie draait voor ons niet zo zeer om de bevordering van het Fries als taal – dat is niet onze rol als griffie – maar om het naleven van wet- en regelgeving. De Wet digitale toegankelijkheid verplicht ons om raadsvergaderingen toegankelijk te maken voormensen met een beperking. En in Friesland betekent dat ook ondertiteling in het Fries, omdat het Fries een officiële rijkstaal is. Inwoners hebben dus het wettelijke recht om in hun moedertaal te spreken én om vergaderingen in die taal te kunnen volgen.”

“Desalniettemin is behoud en bevordering van de taal wel een leuk neveneffect natuurlijk. Er is namelijk geen sprake van vertaling: wat in het Fries wordt gezegd, wordt in het Fries ondertiteld – en wat in het Nederlands klinkt, verschijnt in het Nederlands onderin beeld. Daarmee behouden we de authenticiteit van de vergadering, verbeteren we de begrijpelijkheid én maken we het toegankelijk voor doven, slechthorenden en andere geïnteresseerden die meelezen.”

“Voor Friestaligen betekent dit dat ze raadsvergaderingen in hun eigen taal kunnen volgen – iets wat daarvoor simpelweg niet mogelijk was. Maar ook voor inwoners die het Fries wel verstaan maar moeite hebben met het gesproken woord, helpt het enorm om mee te kunnenlezen. Ondersteunende tekst helpt nu eenmaal om beter te begrijpen wat er precies wordt gezegd, zeker in een debat waar de toon, snelheid of dialectinvloed kunnen hebben op de helderheid. Daarnaast is er nu een goede openbare basis voor AI-modellen die Fries ook aan willen bieden of kunnen antwoorden.”

“Toekomstige verbeteringen zitten vooral in het blijven voeden van de ondertitelsoftware met nieuwe Friese termen, namen en uitdrukkingen. Hoe meer data, hoe slimmer het systeem wordt. Daarvoor is het belangrijk dat Friese gemeenten actief blijven terugkoppelen en aanvullen. Omdat het Fries een relatief klein taalgebied is, zal die leercurve iets langzamer verlopen dan bij bijvoorbeeld Nederlands, maar de samenwerking met partners zoals Spraaklab en bredere toepassingen – bijvoorbeeld bij Omrop Fryslân – zorgen er wel voor dat de ondertiteling steeds beter wordt.”

 Wat is jouw perspectief op toekomstige ontwikkelingen en uitdagingen in besluitvorming en ondersteuning van de raad?

“Wat we nu wereldwijd zien, is natuurlijk de enorme ontwikkeling rond Artificial Intelligence (AI). En die ontwikkeling heeft ook impact op het werk van de gemeenteraad, de griffie en op besluitvormingsprocessen in brede zin. In mijn ogen liggen hier echt kansen, zeker als het gaat om het toegankelijk maken van alle informatie die in raadsinformatiesystemen zit. Voor raadsleden is het vaak een uitdaging om in die berg aan informatie snel de relevante stukken te vinden. AI kan hen daar goed bij ondersteunen. Denk aan functies waarmee je snel de historie van een dossier kunt inzien of automatische samenvattingen kunt opvragen. Dat zou het voor raadsleden makkelijker maken om zelf hun weg te vinden, zonder dat ze steeds afhankelijk zijn van de griffie.”

“Ook voor ons als griffie biedt het kansen. Denk aan het automatisch genereren van besluitenlijsten of het ondersteunen bij verslaglegging. Als je kijkt naar wat er nu al kan, dan voelt het bijna als een revolutie. AI kan echt een rol spelen in het slimmer en efficiënter maken van vergaderen en besluitvorming."

‍
Wat zie jij dan zelf als belangrijkste ontwikkelpunten in het bestuurlijk proces van Smallingerland voor de komende jaren?

“Wat ik als een belangrijk ontwikkelpunt zie voor de komende jaren, is de invoering van de nieuwe wet die participatie op decentraal niveau stimuleert. Denk bijvoorbeeld aan het ‘uitdaagrecht’ en aan manieren waarop inwoners eerder in het beleidsproces betrokken kunnen worden. De gedachte van de wetgever is dat inwoners al meedenken vóórdat een beleidsnota — zoals bijvoorbeeld een nieuwesportnota — wordt opgesteld. Ook bij de evaluatie van beleid moeten inwonersactief worden betrokken.”

“Dat roept voor mij wel de vraag op: hoe verhoudt deze rol van inwoners zich tot de rol van de gemeenteraad, die formeel ook verantwoordelijk is voor kaders stellen en controle? Hoe werk je daarin goed samen — samenleving en raad — en hoe geef je dat vorm? Informatie voorziening speelt daarbij een belangrijke rol. Zowel raadsleden als inwoners moetenmakkelijk toegang hebben tot beleidsdocumenten en besluiten. Inwoners die actief willen bijdragen aan beleid, moeten zich ook kunnen verdiepen in de context. Dan is het belangrijk dat informatie uit bijvoorbeeld het raadsinformatiesysteem eenvoudig te vinden en te begrijpen is. Juist omdat er vaak veel context en historie in beleidsdossiers zit, is het belangrijk dat raadsleden — zeker nieuwe of tussentijds ingestroomde leden — snel inzichtkrijgen in achtergronden en eerdere besluitvorming. Jullie nieuwe module Themadossiers kan hier een hele mooie uitkomst bieden.”

“Tot slot is het politieke geheugen een belangrijk aandachtspunt. Het effect van vertrekkende ervaren raadsleden is groot — de ‘collectieve kennis’ die zij meebrengen, is lastig vast te houden als er geen goede overdracht plaatsvindt. Daarom wordt bijvoorbeeld in aanloop naar verkiezingen in werkgroepen gewerkt aan overdrachtsdocumenten met aanbevelingen voor de nieuwe raad. Zo proberen wij de continuïteit te borgen, ook als er veel wisselingen zijn.”

Wil je de Friese ondertiteling in actie zien? Bekijk de raadsvergadering van de gemeente via deze link